Falih Rifki Atay birinci Dünya Savasi’nda, Suriye Cephesi’nde bulunan 4. Ordu Komutani Cemal Pasa’nin emir subayi olarak Filistin ve Suriye’de bulundu.
Falih Rifki Atay, “Ölberg, Zeytindagi’nin Almancasi! Cebelizzeytûn Arapçasi, Zeytindagi sadece kitabimin adi.” diye basliyor söze:
Biz simdi kirkina yaklasan, Osmanli imparatorlugunun son gençleriyiz. 914’te üç, bes yedi yasinda bulunan çocuklar, bugün yeni Türkiye’nin gençleri olmuslardir ve hatiralarinda Imparatorluktan hiçbir iz kalmamistir. Iste onlara saltanatin,Suriye’de, Filistin ve Hicaz’daki son yillarini anlatmak istiyorum.
Karargâh Kudüs’te, Zeytindagi’nin tepesindeki Alman misafirhanesinde idi. Sehre vardigim zaman iki gümüs çeyrekten baska param yoktu. Hemen karargâha yerlesmezsem, ne geri dönebilirim, ne de otelde kalabilirdim.
Zeytindagi’nin tepesindeyim. Lût denizine ve Gerek Daglarina bakiyordum. Daha ötede, Kizil Deniz’in bütün sol kiyisi, Hicaz ve Yemen var. Basimi çevirdigim zaman Kamame’nin kubbesi gözüme çarpiyor. Burasi Filistin’dir. Daha asagida Lübnan var; Suriye var; bir yandan Süveys Kanali’na , öbür yandan Basra Körfezi’ne kadar çöller, sehirler ve hepsinin üstünde bizim bayragimiz! Ben bu büyük imparatorlugun çocuguyum.
Çiplak Isa, Nâsira’da marangoz çiragi idi; Zeytindagi’nin üstünden geçtigi zaman, altinda kendi mali bir esegi,vardi. Biz Kudüs’te kirada oturuyoruz. Halep’ten bu tarafa geçmeyen sey, yalniz Türk kâgidi degil, ne Türkçe ne de Türk geçiyor.
Floransa ne kadar bizden degilse, Kudüs de o kadar bizim degildir. Sokaklarda turistler gibi dolasiyoruz.
Kamame Kilisesi’nin Hristiyan milletler arasinda bölünmüs oldugunu bilirsiniz. Içerisinin her parçasi ve kilisenin her hizmeti bir baska cemaatindir. Bu cemaatler yalniz anahtari pay edememislerdir. Anahtar bir hocada durur. Bütün bu kitalarda biz iste bu hocanin görevini yapiyoruz. Ticaret, kültür, çiftlik, endüstri, binalar her sey Araplarin veya baska devletlerin… yalniz jandarma bizim idi; jandarma bile degil jandarmanin esvabi ( giysi,elbise ).
1915-1918 yillari arasinda dördüncü ordu komutani olan Cemal Pasa’nin özel kalem müdürü olan yedek subay Falih Rifki Atay, Zeytindag adli kitabinda yukarida sözü edilen topraklarda, Ingilizlerin Almanlarin, Araplarin ve Türklerin rollerini bütün çiplakligi ile gözler önüne seriyor. Uluslar arasi ticaret ve siyasetle ugrasan her Türk gencinin okumasi gereken bir kitaptir. Bugünkü Irak ve Suriye olaylarini Falih Rifki’nin Zeytindagi kitabinda yasarsiniz.
Son olarak ben 1969’da okuyamayip yarim biraktigim ve defalarca muhtelif tarihlerde okuma niyetiyle basladigim ama bir türlü bitiremedigim 172 sayfalik kitabin tamamini 2012 basimi Pozitif Yayinlari’nin Hürriyet gazetesi için hazirlamis oldugu yeni baskisindan okudum. Çogu kitaplarim elden çikmis olsa da Devlet Kitaplari tarafindan basilip herkes okusun diye 1 ( bir TL )’ye satin aldigim kitap hâlâ duruyor. Osmanli kültürü ile yetismis bir yazarin Osmanli tarihinden kesitler vererek yazdigi bu kitabi günümüz Osmanlica sevdalilarindan kaç kisi okudu bilemiyorum.